Creëer identiteit

Vijf praktische principes:

Succesvolle voorbeelden bij "Creëer identiteit" zie:

Toepasbaar gereedschap:

Lagenbenadering
Werkbank ruimtelijke kwaliteit
Checklist kernwaarden voor duurzame gebiedsontwikkeling

Over de verbinding van kwaliteiten

Het tweede principe voor duurzame gebiedsontwikkeling luidt: creëer identiteit door gebiedskwaliteiten en het verhaal van het gebied te verbinden tot unieke en herkenbare gebieden. Anders gesteld: gebiedsontwikkeling is een cultuuropgave. Door de combinatie van verschijningsvorm, aanwezige activiteiten en historie hebben deze gebieden de potentie om mensen te binden en kwaliteiten te bieden, die lang meegaan. Authentieke gebieden met nieuwe of oude cultuurkwaliteiten overtreffen de afzonderlijke dimensies van people, planet en profit. Gebruikers van deze gebieden voelen zich mentaal eigenaar en zijn daarom bereid mee te investeren in de toekomstige kwaliteit van hun gebied. Gebieden met identiteit kennen daarmee per definitie een hoge gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde.

Introductie

Afgelopen decennia teveel anonieme gebieden
De afgelopen vijftig jaar is door blauwdrukplanning, standaardisatie en rationalisatie in de ruimtelijke ordening en de bouw letterlijk en figuurlijk het land gelijkgetrokken. Ruilverkavelingen in de jaren zestig tot tachtig van de vorige eeuw en grootschalige naoorlogse woningbouw in de periode 1950-2000 hebben zichtbaar invloed gehad. En dan niet in positieve zin. Veel gebieden lijken namelijk op elkaar. En als gebieden op elkaar gaan lijken, als ze dus niet wortelen in de historie of eigenaardigheden van de plek, dan worden ze anoniem. De karakteristieke regionale en lokale verschillen verdwijnen. Dat is per definitie weinig duurzaam. Anonieme gebieden zijn vaak functionele gebieden met gebruikerswaarde, maar ontberen belevings- en toekomstwaarde. In een krappe markt zijn daar kopers voor te vinden en kan er geld worden verdiend. Zodra vragers naar ruimte voor wonen en werken meer keuzemogelijkheden hebben, vormen deze functionele gebieden de potentiële probleemgebieden van de toekomst.

In de 21^ste eeuw wordt identiteit gevraagd
De afgelopen jaren is er een groeiende belangstelling merkbaar voor specifieke lokale kwaliteiten en lokale geschiedenis. Mensen zijn op zoek naar hun eigen roots en naar de roots van een gebied [1]. Niets duidt er op dat aan deze trend een einde komt. Sterker nog: zolang er sprake is van globalisering, blijft er sprake van lokalisering en regionalisering. Mensen zoeken meer dan voorheen ‘hun plekje’. Een plaats, die het gevoel oproept van ‘dit klopt’. Dat geldt zowel in sociaal-culturele (people) als in ruimtelijke zin (planet). En natuurlijk moet het betaalbaar en waardevast zijn (profit). De woning en de buurt, de stad en de regio, de familie en de vrienden; het zijn allemaal belangrijke ingrediënten, die beïnvloeden of je je ‘op je plek’ voelt of niet. De opgave voor de 21^ste eeuw is plekken maken met betekenis; met gebruiks-, belevings- en toekomstwaarde.

Gebiedsidentiteit moet groeien
De identiteit van gebieden wordt bepaald door de sociaal-culturele en ruimtelijke eigenschappen. Daarbij gaat het om de ligging en de ruimtelijke vorm van een gebied. Maar ook om het gebruik van het gebied door bewoners en bezoekers, hun eigenschappen en waardeoriëntaties, hun manier van omgaan met elkaar en hun rituelen. De fysieke conditie van een gebied ontwikkelt zich per definitie trager dan de maatschappelijke conditie. Een gebied verandert bijvoorbeeld sneller van bevolkingssamenstelling dan van gebouwenvoorraad. Door het verschil in ontwikkelingstijden is er in gebieden al snel een kans op onbalans. Die onbalans is er als gebieden tekort schieten op één van de drie waarden van ruimtelijke kwaliteit: gebruiks-, belevings- en toekomstwaarde. Het verschil in ontwikkelingstijden maakt dat gebiedsidentiteiten nauwelijks maakbaar zijn, maar moeten groeien (Goorden en Peeters, 2006).

Maatschappelijke ontwikkelingen en gebeurtenissen hebben wel invloed en laten hun ‘littekens’ achter in een gebied. Soms zijn die duidelijk zichtbaar, bijvoorbeeld in de vorm van industriële monumenten of opvallende verkavelingstructuren. Soms zijn ze pas na gedegen onderzoek traceerbaar, bijvoorbeeld door archeologisch onderzoek. Het is de optelsom van fysieke karakteristieken en de littekens van het gebruik in de tijd, die de identiteit van een gebied bepalen.

In gebiedsontwikkeling is identiteit een aspect van de aanbodzijde, dat in staat is om keuzen aan de vraagzijde te beïnvloeden (Goorden en Peeters, 2006). Dat maakt identiteit tot de verbindende schakel in het gesprek over toekomstige gebiedskwaliteiten. Een gebied duurzaam ontwikkelen vraagt vooral oog voor de lange termijn. De aansluiting op en respect voor de lange lijnen uit het gebiedsverleden is een basisvoorwaarde voor succes. Door contextueel te ontwerpen is het mogelijk een kwaliteit te laten ontstaan op een plek, die ‘de gemeenschap zich echt toe-eigent, die écht haar behoeften dekt, en die écht uitdrukking geeft aan haar identiteit en trots’ (Van Wesemael, 2008, p. 9).

Gebiedskwaliteiten in beeld krijgen
Een gebiedsproces moet altijd starten met een bepaling van de fysieke eigenschappen van het plangebied en de bescherming daarvan in bestaande ruimtelijke regelgeving. Dit zijn de zogenaamde ‘statische kwaliteiten’. De bestaande gebiedskwaliteiten kunnen worden achterhaald door een ruimtelijke analyse. Met de lagenbenadering is de analyse van de fysieke opbouw van het gebied goed mogelijk (zie paragraaf ‘hulpmiddelen’ achterin dit hoofdstuk). Aanvullend hierop is de bestudering van de geschiedenis van het gebied essentieel. Dit kan door bestudering van bijvoorbeeld oude topografische kaarten, luchtfoto’s en verhalen over het gebied (Bood e.a., 2010). Een gedegen studie van de ruimtelijke regelgeving en beleidscontext biedt zicht op de gebiedskwaliteiten, die op papier zijn vastgelegd. Zo biedt het bestemmingsplan zicht op juridisch verankerde gebiedskwaliteiten en ruimtelijke activiteiten. De structuurvisie biedt zicht op bestuurlijk gewenste nieuwe kwaliteiten en activiteiten. De analyse van de ‘statische kwaliteiten’ vormt zo een eerste vertrekpunt voor het gesprek over gebiedsidentiteit.

Gezamenlijk gesprek over gebiedsidentiteit
In het gezamenlijk gesprek over gebiedsidentiteit staat de ruimtelijke kwaliteit centraal. De matrix ruimtelijke kwaliteit helpt daarbij (zie de paragraaf ‘hulpmiddelen’ achterin dit hoofdstuk). In het gesprek worden de eigenschappen van het gebied nader benoemd in termen van kwaliteiten. Globale kwaliteitsdoelstellingen uit beleidsnota’s worden gebiedsspecifiek ingekleurd en geconcretiseerd. Het gezamenlijke creëren van gebiedsidentiteit is veel meer een subjectieve aangelegenheid dan de duiding van de ‘statische kwaliteiten’, die eerder heeft plaatsgevonden. Het is meer subjectief, omdat in het gezamenlijk gesprek meningen, gezichtspunten en belangen van deelnemers worden ingebracht over wat wel en niet als kwaliteit wordt ervaren. Daarmee is het gesprek sterk verweven met de lokale situatie (plaats), het moment (tijd) en de lokale normen en waarden (cultuur) (Werksma, 2002). Het is van doorslaggevend belang dat alle belanghebbende partijen deelnemen aan het gesprek. Het gesprek zelf is even belangrijk als het resultaat: betrokkenheid bij het gesprek is de sleutel tot bruikbaarheid. Partijen zetten zich immers niet voor honderd procent in voor besluiten, die door anderen zijn genomen.

Levend ambitiedocument
De resultaten van het gesprek over gebiedsidentiteit worden vastgelegd in een gezamenlijk ambitiedocument. Dit ambitiedocument wint aan kracht wanneer het bevoegde gezag dit vaststelt. Het ambitiedocument weerspiegelt de gemeenschappelijke kernwaarden voor duurzame gebiedsontwikkeling van alle betrokken partijen. Het document vormt voor elke betrokken partij het referentiekader waaraan eigen plannen, ideeën en investeringen worden getoetst. Het ambitiedocument is bovendien een levend document: het groeit mee met ‘het gesprek’ over kwaliteit en identiteit. Dat gesprek krijgt voeding uit onderzoek, conceptontwikkeling, ontwerp en effectanalyse. Het ambitiedocument evolueert vanuit de verkenningsfase tot een publiek programma van eisen, dat de kaders vormt voor de ontwerpfase. In de ontwerpfase volgt een doorvertaling naar meer concrete ‘gebiedskwaliteiten’, die uiteindelijk een businesscase met gebiedsvisie oplevert. In de realisatiefase krijgt dit een vertaling in ‘projectkwaliteiten’[2] die in bestekken zijn te vertalen. In de gebruiksfase vormen ‘gebruikskwaliteiten’ de norm voor onderhoud en beheer.

Lastige kwesties

Het creëren van identiteit gaat niet vanzelf. De partijen moeten een gezamenlijk gesprek aangaan vanuit een win-win mentaliteit. Daarbij is een sterke vertrouwensbasis een voorwaarde; alleen dan kunnen hobbels onderweg worden genomen. De top drie van lastige kwesties:

De lange looptijd van gebiedsontwikkeling, in combinatie met het verloop van spelers (bestuurders, politici, projectteamleden, burgers), kan maken dat gedragen afspraken over kwaliteiten opnieuw ter discussie worden gesteld. Wanneer de kwaliteitsafspraken goed zijn vastgelegd in een gezamenlijk document aan het einde van elke planfase, inclusief formele vaststelling door bevoegd gezag, zijn voorwaarden geschapen voor continuïteit.

Een meer geïntegreerde benadering van duurzaamheid en ruimtelijke kwaliteit is nog niet vanzelfsprekend. Vaak is sprake van strijd tussen sectoren en pogingen om oplossingen voor deelbelangen te maximaliseren. Op projectniveau worden steeds meer pogingen gedaan om de vele aspecten van duurzaamheid en ruimtelijke kwaliteit meer geïntegreerd te benaderen, maar er zijn nog hobbels. Volgens de deelnemers aan de ronde tafelgesprekken (zie bijlage) gaat het binnen de overheid om zaken als:

De versnippering van duurzaamheid over de portefeuilles van bestuurders: iedereen heeft een deelverantwoordelijkheid, met als gevolg dat het nergens een prioriteit is;
De geldstromen zijn veelal sectoraal en ongelijk verdeeld. Bijvoorbeeld op rijksniveau zijn de budgetten van infrastructuur vele malen groter dan die van ruimtelijke kwaliteit. Dat werkt door op regionaal en lokaal niveau. Meestal is het: wie betaalt, bepaalt. Een meer geïntegreerde benadering kent geen beloning;
De rest van de ambtelijke organisatie is nog lang niet zo ver en geeft vorm en inhoud aan de eigen taken, volgens bijbehorende regels. Bijvoorbeeld op het gebied van inkoop of het beheer van de openbare ruimte.

Ook binnen marktpartijen doen zich vergelijkbare spanningen voor tussen verschillende disciplines of afdelingen. Denk bijvoorbeeld aan de spanning tussen de verkopers en de mensen die aan de lat staan om het ‘groene imago’ te versterken en ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’ uit te dragen. Van de Griendt (2010) wijst in dit verband op de ‘circle of blame’. Dit is een vicieuze cirkel waarin de betrokken partijen bij het proces van het ontwikkelen en bouwen elkaar de schuld geven voor het niet of onvoldoende van de grond komen van een duurzame ontwikkeling.

Een gering adaptief vermogen: er is weinig flexibiliteit om in te spelen op ontwikkelingen en kansen die zich voordoen in een proces. Projecten hebben een lange looptijd met bijbehorende onzekerheden, maar afsprakenkaders zoals contracten en bestemmingsplannen zijn veelal in beton gegoten. Het gevolg: weinig mogelijkheden om onvoorziene kansen te benutten die kwaliteit kunnen toevoegen. Werkprocessen moeten hierop beter worden ingericht, zeker bij grootschaliger ontwikkelingen. Dit heeft alles te maken met ondernemerschap: kansen zien, deze vervolgens benutten en successen behalen – ook op de kortere termijn. Dat geeft energie om door te pakken.

Voorbeelden

Voorbeelden van een bewuste gerichtheid op de creatie van identiteit zijn:
- C Mill Urban Park in Heerlen
- Strijp R in Eindhoven
- RijswijkBuiten in Rijswijk

Hulpmiddelen

Er zijn diverse hulpmiddelen voor het structureren en organiseren van het gesprek over kwaliteiten en het creëren van identiteit. We benoemen enkele laagdrempelige instrumenten, die in de praktijk zonder veel voorkennis zijn toe te passen en waarvan verdere uitwerking elders in de site is terug te vinden: de lagenbenadering, de werkbank ruimtelijke kwaliteit en de checklist kernwaarden voor duurzame gebiedsontwikkeling.

Conclusie

De identiteit van een gebied is veel meer dan een verschijningsvorm van een gebied. Naast allerlei zichtbare, vooral fysieke, aspecten spelen onzichtbare aspecten als geschiedenis, cultuur, economie en imago een belangrijke rol. Naarmate de identiteit van een gebied uit meerdere invalshoeken ‘geladen’ wordt, ontstaat een krachtiger middel om belangen te verbinden en waarde te creëren. Daarom vraagt het benoemen van de identiteit de participatie van álle betrokken belangen. De identiteit wordt daar steviger van, maar het levert ook meer kansen op voor iedereen afzonderlijk – in termen van people, planet en profit.

Identiteit staat vanaf de start van het proces centraal op de agenda. In de initiatieffase als een gezamenlijke zoektocht naar wat de essentiële kwaliteiten in een gebied zijn of kunnen zijn. Deze kwaliteiten worden de dragers van de identiteit. Dit vraagt een uitgebreid gesprek, inclusief een royaal gebruik van beeldmateriaal (inclusief voorbeelden van referentieprojecten). In de haalbaarheidsfase ligt het accent op het benoemen van investeringen, die de identiteit versterken en beschermen. In de fase van realisatie en beheer verschuift de aandacht sterker naar monitoring: lukt het om de afgesproken kwaliteiten te realiseren? Moet en kan er worden bijgestuurd? Welke ervaringen treden op in het gebruik van het gebied? Wat betekent de identiteit van het gebied voor bewoners en gebruikers en hoe wordt deze gewaardeerd?

De Werkbank Ruimtelijke Kwaliteit is een eenvoudig hulpmiddel om het zo belangrijke gesprek over kwaliteit te structureren en zo te komen tot een gezamenlijke duiding van de gewenste identiteit van gebieden. De Checklist Kernwaarden helpt om vroeg het gesprek gaande te krijgen over de duurzaamheidsambities voor het gebied. Hierop kan tijdens het proces steeds worden teruggegrepen.

[1] Dit wordt ook wel geduid als een tegenreactie op de trend van globalisering. Lokale krachten plaatsen als het ware de processen van globalisering weer in het perspectief van unieke plaatsspecifieke vormen. Processen van globalisering en lokalisering zijn in deze zin niet elkaars tegenpool, maar zijn beiden onderdeel van dezelfde ontwikkeling (Simon, 2004, blz. 15).
[2] De begrippen gebiedskwaliteit en projectkwaliteit zijn afkomstig van Dauvellier uit een duiding van kwaliteiten naar fase in het proces. Ook doelkwaliteit en gebruikskwaliteit behoren hiertoe. Zie http://www.werkpartners.net/index.php?page=ruimtelijkekwaliteit

Terug naar boven ▲

Creëer identiteit

Discussie: Creëer identiteit

Wijzig: Creëer identiteit