Ondergrondlaag

De ondergrondlaag vormt samen met de netwerklaag en de occupatielaag de lagenbenadering.
Voor een beschrijving van de ondergrond in ondergrondkwaliteiten zie ondergrond.

Zie voor een meer thematische beschrijving het thema bodem en grondwater.

De ondergrondlaag bestaat uit een abiotisch, een biotisch en een watersysteem. Samen vormen deze het ondergrondsysteem ook wel bodem- en grondwatersysteem genoemd. (Voor een beschrijving van de ondergrond in ondergrondkwaliteiten zie ondergrondkwaliteiten).

ondergrondsystemen

- Abiotisch systeem
- Biotisch systeem
- Watersysteem

Abiotisch systeem

Waarom dit systeem bekijken?

Eeuwenlang bepaalde de ondergrond het ruimtegebruik. Maar wij gingen de ondergrond naar onze hand zetten: polders en droogmakerijen werden aangelegd. Waar nodig werd de grond verbeterd of simpel opgespoten. En de landbouw kwam door technische innovaties ‘los van de grond’. Recent merken we hier de gevolgen van: bodemverontreiniging, bedreiging van bodemschatten, verwaarloosde landschappelijke identiteiten, wateroverlast en verzakkende woningen. Meer oog voor de kwaliteiten van de ondergrond is gewenst.

Welke informatie?

Hoogte en vochtigheid zijn cruciale parameters als het gaat om de karakteristieken van een gebied. Deze karakteristieken bepalen sterk de waterhuishouding van een gebied en daarmee het gebruik van een gebied. De informatieverzameling richt zich op informatie over het abiotisch systeem dat bijdraagt aan het inzicht in deze karakteristieken. Historische informatie is van belang om inzicht te krijgen in de ontginnings- en inrichtings- en bewoningsgeschiedenis van het gebied en verschaft inzicht in de bodemgesteldheid. Bijvoorbeeld ophoging van natte gebieden om ander gebruik mogelijk te maken.

Meest relevant zijn:

de hoogteligging of de maaiveldhoogte
de bodemopbouw/bodemtypen/grondsoort
de waterdoorlatendheid van het bovenste pakket
de aanwezigheid van keileem evenals karakteristieken van dit keileem zoals dikte, diepteligging, reliëf en geulen in het keileem
het (actuele en historische) grondgebruik

Kansen

Structuurniveau
'Hoog en droog' boven 'laag en nat' Ontzie kwetsbare bodems om Sluit aan op het natuurlijke reliëf Plan niet om verontreinigde locaties heen Benut ecologische potentie vanuit bodem en grondwater Benut cultuurhistorische waarden Breng bodemkwaliteit in beeld
Inrichtingsniveau

'Hoog en droog' boven 'laag en nat' Maak gebruik van 'hoog en droog' boven 'laag en nat' bij de keuze van nieuwe locaties voor verstedelijking. Binnenduinranden, rivieroeverwallen en kreekruggen zijn geschikter voor bebouwing dan diepgelegen polders. Zo sluit de ruimtelijke ontwikkeling beter aan bij de natuurlijke dynamiek van de ondergrond en het is nog goedkoper! Hoe hoger de zettingsgevoeligheid van de ondergrond, hoe hoger de kosten. Wanneer bouwen op weinig draagkrachtige gronden onvermijdelijk is pas dan vormen van lichte stedenbouw toe. Het beste is om niet op veen te bouwen.
Ontzie kwetsbare bodems De duingebieden, kreekgebieden, restveengebieden en -dorpen en ecologisch belangrijke ondergronden zijn voorbeelden van unieke ondergrond in Nederland. Ga zorgvuldig om met deze unieke en kwetsbare gebieden. Dus liever risicovolle of ingrijpende vormen van ruimtegebruik buiten de waardevolle of kwetsbare bodems plaatsen.
Sluit aan op het natuurlijke reliëf Nederland is een vlak land. Maar dat betekent niet dat we geen reliëf in het landschap hebben. Helaas hebben we vaak met een laag dekzand de boel geëgaliseerd. In het open gebied en bij herinrichting in het stedelijke gebied zijn er mogelijkheden om het natuurlijke reliëf te benutten om de (oorspronkelijke) natuurlijke identiteiten weer een accent te geven. En juist in deze tijd van globalisering hecht de Nederlander steeds meer aan lokale identiteiten. Laat daarom weer aanwezige golvingen in het landschap, kreekruggen, zandkopjes, houtwallen, drinkpoelen, wierden en essen zichtbaar terugkomen in het ruimtegebruik.
Plan niet zomaar om verontreinigde locatie heen Ver o ntreinigde locaties zijn lastig. Maar dat is geen reden om deze braak laten liggen. Zeker op locaties waar de ruimtedruk groot is zal vroeg op laat saneren aan de orde zijn. Door deze verontreinigde locaties te bestemmen, kan de bodem worden gesaneerd en opnieuw worden benut.
Benut ecologische potentie vanuit bodem en grondwater De aanwezige kwaliteiten van bodem en het grondwater leveren natuurlijke bouwstenen voor ontwikkeling van de ecologie. Maak daarom gebruik van de natuurlijke topografie van het terrein. Het kan gaan om (voormalige) watergangen, kenmerkende landschapstructuren, overhoekjes, al bestaande natuurelementen (een rij knotwilgen, oude bomen, ruigten en dergelijke), brede wegbermen en spoortaluds. Maak ook gebruik van de aanwezige lokale kwelsituaties.
Benut cultuurhistorische waarden in de bodem De ondergrond bevat de neerslag van vroegere samenlevingen: gebouwen, verkavelingen, beplanting, landschappen, straatpatronen. De ruimtelijke plannen voor de komende jaren zijn van grote invloed op dit bodemarchief. Ze vormen enerzijds een bedreiging: onomkeerbare en eenmalige vernietiging of opgraving liggen op de loer. Anderzijds bieden archeologische en aardkundige waarden ook kansen voor een inrichting, die verwijst naar het verleden van de plek; naar de identiteit van die plek. Laat bijvoorbeeld in het straatprofiel de contouren van een Romeinse nederzetting terugkomen.
Breng bodemkwaliteit in beeld Grondverzet is een belangrijke kostenpost bij inrichtingsprojecten. Deze kosten zijn te beperken door voorafgaand aan het project na te denken over hergebruikmogelijkheden van grond die vrijkomt. Daarbij zijn de kwaliteit van de vrijkomende grond én van de 'ontvangende' bodem van belang. Soms kan de lokale verontreiniging blijven zitten. Breng in elk geval de locaties in beeld en weeg de risico's en de kosten af.

Biotisch systeem

Waarom dit systeem bekijken?

De bodem herbergt verrassend veel leven. Een gezond bodemleven is van groot belang voor mens en dier. Zo zuivert dit bodemleven het grondwater. En dit gezuiverde grondwater gebruiken wij als drinkwater. Landbouw en natuur hebben het bodemleven nodig om biomassa te produceren. Daarmee is het biotisch systeem een essentieel onderdeel van het totale ecologische systeem van stad en land. Door ruimtelijke ingrepen veranderen we veelal het biotisch systeem. Denk aan het bouwrijp maken van de ondergrond door de grond op te hogen, aanpassingen in het waterpeil. Dit is niet altijd erg. In veel gevallen maakt het nieuwe ruimtegebruik geen gebruik van de ecologische dienst, die wordt aangetast. In anderen gevallen is het wel erg: er bestaat een rechtstreekse relatie tussen het bodemleven en het nieuwe ruimtegebruik. En bovendien is soms een verdere ondergrondse ‘verwoestijning’ van de bodem ongewenst: de ondergrond onder grote verharde oppervlakten is te vergelijken met een woestijn omdat er geen water en organische stoffen infiltreren. Ook bij vormen van landbouwkundig gebruik waar bestrijdingsmiddelen en veel mineralen worden toegevoegd, kan het bodemleven ernstig worden aangetast. Naast het leven in de bodem zegt de aanwezige flora (en fauna) iets over de bodem. Het voorkomen van bepaalde dier- en plantensoorten kan karakteristiek zien voor een bodemtype. Stroming in grondwater in combinatie met grondsoort (vochthuishouding en beschikbaarheid van voedingstoffen) levert bestaansvoorwaarden voor planten. De aanwezigheid van bepaalde planten kan indicaties geven voor bijvoorbeeld kwel.

Welke informatie

Vegetatie (Planten: geven een indicatie van stroming in het grondwater (zegt iets over de voeding) en kwel
Voor meer informatie over bodemleven zie levende bodem en ecologische diversitei t.

Informatiebronnen

provinciaal informatiesysteem o.a. op gebied van milieukartering
provinciale vegetatiekaarten (gebaseerd op periodieke kartering)

Kansen

Voorkom het ontstaan van ondergrondse woestijnen in stedelijke gebieden
Voor de levering van voldoende grondwater van goede kwaliteit is het van belang dat water en organische stof de ondergrond in kunnen. Een regelmatige afwisseling van verhard oppervlak met parken, voedselproductie of andere vormen van stadsnatuur kan hieraan bijdragen. Verdichten en verdunnen kunnen hand in hand gaan. Publieke ruimten en private tuinen kunnen in samenhang bezien worden.
Onder de juiste condities heeft bodemleven het vermogen zich te herstellen. Ook ondergrondse woestijnen kunnen dankzij goed bodembeheer langzaam weer opbloeien. De oases in en onder stadsparken kunnen fungeren als gebieden van waaruit het bodemleven zich weer kan verspreiden en opnieuw ecologische diensten kan leveren.

Selecteer en bescherm ondergrondse kraamkamers
Het herstelproces van het bodemleven en daarmee van de bodem kunnen we versnellen door de bodems te enten met moedermateriaal uit gezonde ecosystemen. Om te voorkomen dat bepaalde ondergronds ecosystemen uitsterven, is het belangrijk een aantal ondergrondse kraamkamers te selecteren en te beschermen. Het is waarschijnlijk dat deze voor een groot deel samenvallen met ecologische structuren, die beogen voldoende bovengrondse biodiversiteit te behouden.

Ondergrondse kraamkamers
Het ondergrondse ecosysteem is vergelijkbaar met het bovengrondse: er leven schimmels, grazers en roofdieren en er bestaat een voedselweb met daarin prooien, predatoren en aaseters. Sommige organismen zijn specialisten en andere zijn generalisten. Wat zon en water zijn voor het landleven zijn water en organische stof voor het bodemleven. Water infiltreert in de ondergrond vanaf het oppervlak en organische stof wordt geleverd door plantenwortels en dode organismen. Als om wat voor redenen de toevoer van water en organische stof stokt, houdt het bodemleven langzaam op te bestaan en stoppen ook de ecologische diensten. Dit proces is echter omkeerbaar. In veel gevallen heeft de ondergrond zelf voldoende veerkracht om te herstellen. In het uiterste geval is een dode bodem te herstellen door een gezonde bodem van hetzelfde type te gebruiken als kraamkamer. Bodemtypes en kraamkamers verschillen van elkaar in vochtgehalte, temperatuur, aanwezigheid van zuurstof, zuurgraad en hoeveelheid en soort voedsel.

Kraamkamertips
- Laat voldoende ruimte over voor groen in je plan. Dit groen lijkt bij voorkeur op de originele beplanting, zodat het ondergrondse ecosysteem dezelfde omstandigheden houdt voor wat betreft inkomend voedsel en water. Deze 'ondergrondse kraamkamers' zijn oases van waaruit het bodemleven zich weer kan herstellen bij functiewisseling van de verharde stukken grond.
- Zorg ervoor dat de ecologische hoofdstructuur een goede afspiegeling is van de combinatie tussen natuur en grondsoort in Nederland. Dan behouden we alle soorten 'kraamkamers' die we nodig kunnen hebben in Nederland.

Watersysteem

Waarom dit systeem bekijken?

Nederland is rijk aan water. Dat kunnen we zien aan het stromende water in kanalen, grachten, meren en plassen. Een deel kunnen we ook niet zien; dit water stroomt onttrokken aan het oog door de bodem. Beide stromen dragen Nederland. Zij leggen soms beperkingen op aan ruimtelijke ontwikkelingen. In bepaalde gebieden is het beter om niet te bouwen. Maar water biedt vooral kansen: water voor behoud van biodiversiteit en natuurontwikkeling, water om te drinken, water voor recreatie en water om aan te wonen.

Drie benaderingen van water

Thema	Accent
	Accent op ecologische waarde: Goede waterkwaliteit voor natte natuur Water met groot zelfreinigend vermogen Ecologische verbindingszones tussen natuurgebieden
	Accent op veiligheid en functionaliteit: Grond- en oppervlaktewater voor drinkwater Bescherming tegen wateroverlast en watertekort voor bewoning, landbouw en natuur Water als dragend structuurelement van de bodem in restveen gebieden
	Accent op beleving en recreatie: Oriëntatiemiddel Architectonisch element Landschappelijke en historische beleving Recreatieve functie

Welke informatie

Informatie over het watersysteem richt zich vooral op de grondwaterstand en de stromingsrichting van het (oppervlakte en – grond)water. De absolute grondwaterstand en kwel zijn bijvoorbeeld zeer sterk bepalend voor de mogelijkheden van natuurontwikkeling. De waterafvoer is bijvoorbeeld van groot belang voor mogelijke wateroverlast benedenstrooms. Dat vraagt informatie over:
- Gemiddeld hoogste grondwaterstand (GHG) t.o.v. NAP
- Gemiddeld laagste grondwaterstand (GLG) t.o.v. NAP
- Oppervlaktewater incl. richting
- Grondwatertrappen
- Stijghoogte onder keileem

Kansen

Thema	Structuurniveau	Inrichtingsniveau
Natuur centraal	Gebruik water als drager voor natuurontwikkeling Laat water van schoon naar vuil stromen Gebruik regionale kwelgebieden voor natuurontwikkeling en bescherm infiltratiegebieden Ontwikkel natuur door het verminderen van grondwateronttrekkingen	Verbeter het microklimaat door water als ontwerpelement te gebruiken Richt grondwateronttrekkingen in met kansen voor natuur Varieer in biotopen
Veiligheid en functionaliteit centraal	Houd water vast Voorzie in eigen berging binnen peilgebieden en polders Bescherm infiltratiegebieden die het grondwater aanvullen op drinkwaterwinlokaties	Houd minstens 10 procent van het bebouwde gebied vrij voor water
Mens centraal	Gebruik waterstructuren als basis voor de stedenbouwkundige opzet Realiseer woningen aan water	Gebruik water als bron voor recreatie Verbeter het microklimaat door water als ontwerpelement te gebruiken

Gebruik water als drager voor natuurontwikkeling De biodiversiteit, de migratie van dieren en het natuurlijke evenwicht van een natuurgebied zijn gebaat bij verbindingszones tussen natuurgebieden. Planten en dieren kunnen nu migreren, waardoor een evenwichtiger ecosysteem ontstaat, waarin plagen minder kans hebben en zeldzame soorten zich beter kunnen verspreiden. Maar in meer geïsoleerde waterpartijen kan nieuwe natuur ontstaan. De essentie is dat een goede waterkwaliteit de basis vormt voor natte natuurdoeltypen.
Laat water van schoon naar vuil stromen Het is belangrijk dat water in de richting van de laagste waterkwaliteit stroomt. Nog beter is het functies die water van dezelfde kwaliteit en kwantiteit nodig hebben in dezelfde waterhuishoudkundige eenheid te plaatsen.In droge perioden is het vaak noodzakelijk water van elders in te laten. Voor natte natuurtypen moet het water van de juiste kwaliteit zijn om de natuur niet te verstoren.
Gebruik regionale kwelgebieden voor natuurontwikkeling en bescherm infiltratiegebieden. De kwaliteit en beschikbaarheid van water zijn belangrijke ordeningsprincipes in het structuurplan. Natuur kan zich niet ontwikkelen als er niet voldoende en schoon water is. Grondwater is de primaire bron van water voor natuur. In kwelgebieden is het grondwater schoon en vaak voldoende aanwezig. Hierdoor zijn kwelgebieden, en vooral diepe regionale kwelgebieden, bij uitstek geschikt voor de ontwikkeling van duurzame natte natuur.
Ontwikkel natuur door het verminderen van grondwateronttrekkingen Grondwateronttrekkingen voor drinkwater en industriële toepassingen hebben grote invloed op kwel en infiltratie. Bij uitgifte van nieuwe vergunningen moet de invloed van een onttrekking op bestaande natte natuur en op de grondwaterkwaliteit afgewogen zijn. Kansen voor natte natuur zijn te bieden door bestaande winningen te verminderen.
Verbeter het microklimaat door water als ontwerpelement te gebruiken Ontwerpen met water verbetert het microklimaat in een wijk. Het water zorgt voor verkoeling en bindt het stof uit de lucht. Bovendien neemt de luchtvochtigheid toe. Beschouw water als een architectonisch kwaliteitselement. De regenafvoer van een gebouw is als een bijzonder ontwerpdetail vorm te geven. Zo is water ook te gebruiken als ontwerpelement in de openbare ruimte. Veel mensen ervaren water als rustgevend en weldadig. Deze kwaliteiten is op vele wijzen te benutten: waterkunstwerken, fonteinen en bovengronds afvoeren van regenwater.
Richt grondwateronttrekking in met kansen voor natuur Richt nieuwe grondwateronttrekkingen zo in dat bestaande waardevolle natuur betere kansen krijgt of in elk geval geen hinder ondervindt en heroverweeg oude grondwateronttrekkingsvergunningen om nieuwe kansen te creëren voor natuur.
Zorg voor variatie in biotopen Zorg voor grote en kleine wateren (20% groot; 80%klein). Berg niet alle water in één grote plas of alleen in kleine slootjes vanwege overwinteringsmogelijkheden en paarplaatsen voor vissen, kikkers en ander dieren.
Houd water vast Het basisprincipe dat we regenwater in de bodem vasthouden op de plek waar het valt, is ook een gemeentelijke opgave. Die opgave richt zich op het vrijhouden van infiltratiegebieden en grondwater gestuurd peilbeheer. We gaan pas pompen wanneer de ondergrond geen water meer kan opnemen. Een dergelijk flexibel peilbeheer kan trouwens niet wanneer de bebouwing op houten palen staat.
Voorzie in eigen berging binnen peilgebieden en polders We bergen water wanneer we dit niet kunnen vasthouden. Samen met provincie en waterschappen zoeken we naar plekken voor piek- en seizoenberging. Lager gelegen gebieden zijn het meest geschikt. Ga bij planvorming uit van de grenzen van een 'waterhuishoudkundige eenheden'. Een belangrijke stelregel is dat de laagste 15 % per waterhuishoudkundige eenheid, de zogenaamde 'putjes van de polder' beter onbebouwd kunnen blijven. Functiecombinaties met groen en recreatie liggen voor de hand. In natte tijden bergen deze gebieden water en in droge perioden vullen we met dit water de tekorten aan. Dit voorkomt inlaat van (vaak vervuild) water uit vreemde gebieden.
Bescherm infiltratiegebieden op drinkwaterwinlocaties Strenge bescherming van infiltratiegebieden op drinkwaterwinlocaties garandeert de kwaliteit van drinkwater. Voorkom vervuiling van het grondwater en signaleer tijdig nieuwe vervuilingen.
Houd minstens 10% van het bebouwde gebied vrij voor water 'Meer ruimte voor water' is één van de peilers voor het waterbeheer in de 21e eeuw. We moeten ruimte die nu en straks nodig is voor water reserveren. Dat heeft prettige gevolgen, bijvoorbeeld meer natte natuur in onze directe leefomgeving. Maar soms ook niet. We kunnen niet overal vanzelfsprekend wonen en werken. In stad en land maken we nu ruimte om water op te slaan. Voor nieuw stedelijk gebied, nieuwe glastuinbouw en nieuwe recreatieobjecten houden we als vuistregel minstens 10 procent oppervlak vrij voor water als buffer. Voor verbetering van het zuiverende vermogen komt hier nog 2% extra bij (totaal dus 12%). Deze 2% geeft ruimte voor waterplanten, verlanding etc. Het Waterschap of Hoogheemraadschap verschaft de geldende richtlijnen voor waterberging. In sommige gebieden kan met minder worden volstaan (bijvoorbeeld doordat hooggelegen gebieden direct op de rivier afwateren).
Gebruik waterstructuren als basis voor de stedenbouwkundige opzet Aanwezige (natuurlijke) waterlopen benut je als drager van de stedenbouwkundige opzet van een wijk. Maar beperk je niet: ook nieuwe (kunstmatig) aan te leggen waterpartijen vervullen deze functie. Ontwerpen met blauw biedt een heldere structuur met mooie zichtlijnen. Door te ontwerpen met water lever je een belangrijke bijdrage aan waterhuishoudkundige doelstellingen.
Realiseer woningen aan water Wonen aan of op water is erg populair. Water geeft een gevoel van ruimte en weidsheid, waardoor een hogere bebouwingsdichtheid te realiseren is.
Gebruik water als bron voor recreatie Water biedt vermaak. Kinderen spelen graag met, in en op water. Houd daarmee rekening bij de inrichting. Maar ook volwassenen houden van water. Water vormt een schitterend decor voor loop- en fietsroutes. Laat daarom loop- en fietsroutes parallel lopen met waterlopen. Ook andere vormen van (meer intensieve) recreatie zijn mogelijk. Bied ruimte voor zwemmen, surfen, roeien, pleziervaart en vissen. Maar let op dat deze (intensieve) functies niet ten koste van de natuurontwikkeling gaan.

Meer informatie is te vinden onder het thema watersysteem.

Terug naar boven ▲

Ondergrondlaag

Discussie: Ondergrondlaag

Wijzig: Ondergrondlaag